اخلاق اسلامیاسلام دینی است که تنها به یک سلسله پندها و اندرزهای فردی اکتفا نکرده است، بلکه دینی جامع و همه جانبه است که آنچه را که فرد و جامعه بدان نیازمند است، آنرا به عنوان یک واجب، فرض نموده‌است. براین اساس متناسب با اهمیت خاصی که یک علم برسرنوشت فرد و جامعه دارد مورد تأکید و ترغیب اسلام واقع گشته است و دانشمندان مسلمان خویش را ملزم به تدوین و تبویب آن علم در مقام تئوری و نظری کرده‌اند. علم اخلاق از جمله علومی است که همواره مورد توجه فرهیختگان مسلمان بوده‌است، که به مقتضای زمان و نوع گرایش بدان پرداخته‌اند. نوشته حاضر، تحقیقی اجمالی بر علم اخلاق اسلامی است. فهرست مندرجات۲ - علم اخلاق ۲.۱ - دیدگاه امام خمینی ۳ - پیشینه علم اخلاق ۴ - ویژگیهای نظام اخلاقی اسلام ۴.۱ - ۱ فراگیری و شمول ۴.۲ - ۲ هماهنگی و انسجام درونی ۴.۳ - ۳ قابلیت تبیین عقلانی ۴.۴ - ۴ توجه به تمام نیازها وابعاد انسان ۴.۵ - ۵ توجه به حسن فاعلی و فعلی ۴.۶ - ۶ مراتب داشتن ارزشها ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - ضرورت علم اخلاقآدمی همواره با انبوهی از گزینه‌های رفتاری روبه روست که تنها می‌تواند تعداد محدودی از آنها را برگزیند: چشم خود را به بعضی از دیدنی‌ها بدوزد، گوش به بعضی از شنیدنی‌ها فرا دهد و دست و یا سایر اندام‌های خود را برای انجام بعضی از کارها به کارگیرد. و با رشد یافتن قوای بدنی و فکری و عاطفی و درهم تنیدن روابط گوناگون اجتماعی و افزایش اندوخته‌های علمی و مهارتهای عملی، دایره گزینه‌ها به صورتی گسترش می‌یابد که در هر لحظه هزاران کار امکان انجام می‌یابد و گزینش دشوار و دشوارتر می‌گردد. [۱]
. مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، چاپ هشتم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص۹.
از جمله عوامل مهم و اساسی برای ترجیح و تعیین گزینه‌ها، عامل عقلانی آگاهانه است که عهده‌دار آن علم اخلاق می‌باشد. و بی شک نظام اخلاق اسلامی که در تعالیم و حیاتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تبلور یافته و در منابع اصیل اسلامی تجلی کرده، تنها عامل هویت بخش و سعادت آفرین انسان است که با مراجعه به قرآن و سنت می‌توان از آنها به خوبی بهره‌مند شد. بدین ترتیب یکی از ضروری‌ترین علم‌ها برای انسان، علم اخلاق است، که در تمام اوراق کتاب زندگی اثر دارد. ۲ - علم اخلاقخلق در لغت به معنی صفت پایدار و راسخ یعنی ملکه است و اخلاق به مجموعه این گونه صفات اطلاق می شود. بنابراین هر گاه صفتی برای شخصی به صورت پایدار در آمد و در او رسوخ نموده‌باشد، به صورتی که کارهای متناسب با آنرا بدون تأمل زیاد و سهولت انجام دهد گویند آن صفت برای او ملکه و خلق است و این ممکن است در اثر تکرار عمل پیدا شود و یا ذاتی بوده و زمینه‌های فطری و ارثی داشته است. [۲]
. مصباح، محمد تقی، دروس فلسفه اخلاق، چاپ سوم، انتشارات مؤسسه اطلاعات، ۱۳۷۳، ص ۹.
اما علم اخلاق : علمی است که از ملکات انسانی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست صحبت می‌کند، و او را به فضایل و رذایل اخلاقی آشنا می‌سازد تا بتواند صفات فاضله را کسب کرده و از رزایل پرهیز نماید. [۳]
. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج اول، چاپ دوم، ترجمه ناصر، مکارم شیرلزی، نشر بنیاد علمی علامه طباطبایی، ۱۳۶۴، ص ۵۲۳.
و یا اینکه علم اخلاق، علمی است که از انواع صفات خوب و بد، صفاتی که ارتباط با افعال اختیاری انسان دارد، و از کیفیت اکتساب این صفات و یا دور کردن صفات رذیله بحث می‌کند. [۴]
. مصباح، محمد تقی، دروس فلسفه اخلاق، چاپ سوم، انتشارات مؤسسه اطلاعات، ۱۳۷۳، ص ۱۰.
۲.۱ - دیدگاه امام خمینیعلم اخلاق از دیدگاه امام خمینی: امام خمینی علم اخلاق را علم به مهلکات و منجیات خُلقی و تربیت قلبی و کیفیت تحصیل فضایل و رهایی از رذایل می‌داند و از جمله مبانی اخلاق اسلامی عبارتند از: ۱- توحیدی بودن: علم اخلاق مقدمه برای تهذیب نفوس و رسیدن به معرفت و توحید است، زیرا با رذیلت‌های اخلاقی که حجاب قلب محسوب می‌شوند، انسان نمی‌تواند به مقصد اصلی که معرفت و توحید است برسد. ۲- فطری بودن: از دیدگاه امام خمینی انسان بر اساس فطرت خود متوجه خیر و کمال است و از نقص و شرور تنفر دارد و معتقد است فطرت انسان بر استقامت و حب به خیر سرشته شده است، اما انسان به سبب مشغول شدن به کثرات و عالم طبیعت، سبب حجاب بر فطرت خویش می‌شود. ۳- اختیاری بودن: امام خمینی معتقد است اکتساب اخلاق خوب یا بد به اختیار انسان می‌باشد و بر این باور است که تمام اخلاق ملکات نفسانی تا در این عالم ماده و حرکت و تغییر و تجدد هستند قابل تغییرند و انسان می‌تواند با اختیار خود ملکات خود را به صفات مقابل آن تبدیل کند و دلیل بر این مدعا افزون بر برهان و تجربه، دعوت انبیاء و شرایع الهی است. ۴- عقلی بودن: امام خمینی حسن و قبح افعال را عقلی می‌داند و آنرا از مدرکات عقل عملی می‌شمارد مانند ادراک حسن عدل و قبح ظلم. امام خمینی اخلاق اسلامی را بر دو رکن اصلی استوار می‌داند، یکی بُعد اثباتی است، یعنی خداجویی و اعتدال که عامل ملکوتی و کمال انسان است و دیگر بُعد ثبوتی است، یعنی نفی خودخواهی و حب نفس که مانع تکامل انسان است. [۱۱]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۵۲۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - پیشینه علم اخلاقعلم اخلاق سابقه دیرینه‌ای دارد که تا زمان ارسطو و بلکه پیش‌تر از آن، به عقب بر می‌گردد. حکما و علمای مسلمان، با قبول نظام اصلی این علم ، آثار متعددی درباره آن نگاشتند و اولین نفر از فلاسفه مسلمان که به تنظیم و تدوین یک نظام اخلاقی استوار، همت گماشته ابو علی احمد بن محمد بن مسکویه است که اثر خود را در اخلاق « تهذیب الاخلاق و تطهیر الأعراق» نام گذارده‌است. پس از او می‌توان از غزالی نام بردکه آثار متعددی در اخلاق ، تألیف نمود. که برجسته‌ترین آنها، به نام احیاء علوم الدین می‌باشد.اثر مهم دیگر پس از کتاب غزالی، از آن خواجه نصیرالدین طوسی با عنوان « اخلاق ناصری» می‌باشد و بعداز آن «جامع السادات، ملا مهدی نراقی و « معراج السعادة» ملا احمد نراقی از جمله آثار متأخر در این باب می‌باشند. [۱۲]
. باقری، خسرو، مبانی شیوه‌های تربیت اخلاقی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی،۱۳۷۷، ص ۲۰.
و در دوران معاصر نیز حکیمان و فیلسوفان مسلمان کتاب‌های متعددی در این زمنه به نگارش در آورده و به مسأله اخلاق، توجه خاصی داشته و مربیان اخلاقی همانند دوران های قبل، جویندگان تهذیب نفس را راهنمایی می‌کنند.علم اخلاق از نظر اسلام، یکی از مهم‌ترین و شریف ترین علوم است چرا که از هدف‌های اصلی بعثت انبیاء و مخصوصاً پیامبر اکرم صلی الله علیه‌وآله‌وسلم تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس بوده‌است«یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه،پیامبری که آنها را تزکیه می‌کند و به آنها کتاب و حکمت می‌آموزد«. و در روایت از پیامبر خدا (ص) نقل شده که فرموده‌اند: «بعثت‌لاتمم مکارم‌الاخلاق، من از طرف خداوند برانگیخته شدم که مکارم اخلاق را تکمیل کنم» [۱۴]
. ارفع، کاظم، شرح دعای مکارم اخلاق، انتشارات فیض کاشانی، ۱۳۶۸، ص ۲۰.
از همین روی ما براین باوریم که نظام اخلاقی اسلام دارای خصوصیات و ویژگی‌هایی است که موجب برتری آن بر سایر نظامها و مکاتب اخلاقی است.۴ - ویژگیهای نظام اخلاقی اسلام۴.۱ - ۱ـ فراگیری و شمولبدین معنی که انواع مختلف افعال انسان، مانند افعال خاص هر فرد ، در ارتباط با خانواده و یا با کرده ها و جوامع مختلف انسانی و افعال فرد در ارتباط با خدای متعال ارزش گذاری می‌شوند، یعنی انسان در انواع فعالیت‌ها و ارتباط‌های خود قادر به کسب ارزش های اخلاقی است. ۴.۲ - ۲ـ هماهنگی و انسجام درونیدر نظام اخلاقی اسلام با در نظر گرفتن مراتب وجودی انسان و کمالات و لذایذ و خرامت‌های هر مرتبه، مصداق کمال و لذت مطلوب نهایی انسان تعیین شده و همه اعمالی که در این جهت واحد هستند هماهنگ گردیده براساس آن ارزیابی شده‌اند. ۴.۳ - ۳ـ قابلیت تبیین عقلانیدر این نظام، قوانین اخلاقی صرفاً مبتنی بر احساسات، عواطف و احکام صادره از سوی فرد و اجتماع نبوده، انشایی محض نیستند بلکه با اتکاء به جهان بینی اسلامی منبا و پشتوانه واقعی دارند و لذا قابل تبیین و استدلال می‌باشند. ۴.۴ - ۴ـ توجه به تمام نیازها وابعاد انساننظام اخلاقی اسلام با محور قراردادن خدا، بین همه ابعاد و نیازهای اصیل انسانی جمع نموده، دست‌یابی به همه آنها را با هم ممکن ساخته است. ۴.۵ - ۵ـ توجه به حسن فاعلی و فعلیدر نظام اخلاق ، علاوه بر خود عمل و نتایج آن، به نیت که نقش جهت دهنده به عمل را دارد، توجه شده‌است به گونه‌ای که نیت، روح و منشأ اساسی ارزش اخلاقی عمل به حساب می‌آید. ۴.۶ - ۶ـ مراتب داشتن ارزشهادر این نظام، ارزشها دارای مراتب و درجات مختلفی‌اندکه نسبت به میزان خلوص نیت و آثار آن متفاوت است و بدین جهت دسترسی به بعضی از مراحل آن برای عموم انسان‌ها به آسانی میسر است. [۱۵]
. مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، چاپ هشتم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص ۷-۱۶۱.
۵ - پانویس
۶ - منبع• سایت اندیشه قم • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | دیدگاه های اخلاقی امام خمینی
|